Απ' άκρη σ' άκρη σε όλη Ελλάδα είναι αξιοθαύμαστο το γεγονός πώς περισσότερο από κάθε άλλο «πρόσωπο» τιμάται η Παναγία. Πανηγύρια και εκδηλώσεις βάσει τοπικών εθίμων μπορεί να συναντήσει κανείς την ημέρα του Δεκαπενταυγούστου.
Τα τιμητικά προσωνύμια που αποδίδει η εκκλησιαστική παράδοση στην Υπεραγία Θεοτόκο ποικίλουν ανάλογα με τον εικονογραφικό τύπο παραστάσεώς Της (π.χ. Βρεφοκρατούσα, Γλυκοφιλούσα, Τριχερούσα), από τις ιδιότητες ή τα χαρίσματά Της (π.χ. Ελεούσα, Φανερωμένη, Παρηγορίτισσα, Οδηγήτρια, Ελευθερώτρια), από τον τόπο ή τον τρόπο εύρεσης της εικόνας Της (π.χ. Μυρτιδιώτισσα, Πορταΐτισσα, Σπηλαιώτισσα, Σουμελά, Θαλασσινή), από την τεχνοτροπία του ναού Της (π.χ. Θολοσκέπαστη, Πελεκητή), από το κάλλος Της (π.χ. Κεχαριτωμένη, Χρυσαμαλλόυσα), από τον χρόνο του εορτασμού Της (π.χ. Φλεβαριανή, Τριτιανή) ή και εγκωμιαστικά (π.χ. Χρυσοκελλαριά, Παντάνασσα).
Ας ταξιδέψουμε λοιπόν σε κάποιες περιοχές της Ελλάδας όπου κανείς μπορεί να δει παραδόσεις και έθιμα του κάθε τόπου, ακόμα και να ζήσει μερικά από τα θαυμαστά εκείνα γεγονότα τα οποία γίνονται με τη χάρη της Παναγίας μας.
Παναγία η «Φιδούσα» στην Κεφαλονιά
Στη νότια Κεφαλονιά, κοντά στο χωριό Μαρκόπουλο, βρίσκεται ο ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Εκεί από τη γιορτή της Μεταμορφώσεως του Σωτήρα (6 Αυγούστου) εμφανίζονται μέσα και έξω από τον ναό μικρά φίδια. Είναι τα λεγόμενα «φίδια της Παναγίας».
Στη θέση αυτή, σύμφωνα με τη παράδοση, υπήρχε ένα παλιό μοναστήρι της Παναγιάς, μεγάλο και πλούσιο. Όταν το μοναστήρι δέχτηκε επίθεση από πειρατές οι καλόγριες για να μην πέσουν στα χέρια τους παρακάλεσαν την Παναγία να τις κάνει πουλιά, ή φίδια.
Έτσι, σαν φίδια, ιερά πλέον, γυρίζουν κάθε χρόνο στις αρχές του Αυγούστου και όσο περνούν οι μέρες πληθαίνουν. Την παραμονή της Κοιμήσεως «πλημμυρίζουν» τον ναό και λέγεται ότι φέρνουν καλή τύχη στο νησί και σε όσους τα αγγίζουν.
Σύμφωνα με την παράδοση αν κάποια χρονιά τα φίδια δεν παρουσιασθούν, είναι κακό σημάδι. Αυτό συνέβη το 1940 και το 1953, όταν το νησί δοκιμάστηκε από τους σεισμούς.
Παναγία η «Διασωζούσα» στην Πάτμο
Στο νησί της Αποκάλυψης, την Πάτμο, οι μοναχοί τηρούν το έθιμο του επιταφίου της Παναγίας, έθιμο με βυζαντινές καταβολές. Ο χρυσοποίκιλτος επιτάφιος της Παναγίας περιφέρεται στα σοκάκια του νησιού σε μεγαλοπρεπή πομπή, ενώ οι καμπάνες του μοναστηριού και των άλλων εκκλησιών ηχούν ασταμάτητα.
Η Κοίμηση της Παναγίας στα Κουφονήσια
Κάθε χρόνο στις 15 Αυγούστου τιμάται η Κοίμηση της Υπεραγίας Θεοτόκου στο εκκλησάκι στο Κάτω Κουφονήσι. Το πρωί της 15ης Αυγούστου τα καΐκια από το Πάνω Κουφονήσι μεταφέρουν, δωρεάν, τους πιστούς στην γιορτή στο Κάτω Κουφονήσι. Είναι η μόνη ημέρα του χρόνου όπου το μικρό οχηματαγωγό «Σκοπελίτης», που εξυπηρετεί τη γραμμή των Μικρών Κυκλάδων, παρεκκλίνει της πορείας του για να δέσει στον μικρό μόλο, έξω από την εκκλησία της Παναγίας.
Αρχικά, μετά τη θεία λειτουργία μοιράζουν στους παρευρισκόμενους τυρί και σύκα, προσφορά από τους Κουφονησιώτες. Αργότερα οι οικογένειες συγκεντρώνουν και μοιράζουν τυρί, ελιές, κεφτέδες, φρούτα, γλυκά, νερό και αναψυκτικά. Μετά το πέρας της γιορτής τα καΐκια μεταφέρουν τους παρευρισκομένους στο Πάνω Κουφονήσι κάνοντας αγώνες για το ποιος θα περάσει τον άλλον.
Η Παναγία η «Σπηλιανή» στη Νίσυρο
Τα εννιάμερα της Παναγίας είναι έθιμο που διατηρείται αναλλοίωτο εδώ και 100 χρόνια στη Νίσυρο. Ξεκινά κάθε χρόνο στις 6 Αυγούστου. Πρωταγωνίστριες του εθίμου είναι οι μαυροντυμένες Νιαμερίτισσες γυναίκες, τις οποίες φιλοξενεί το μοναστήρι της Παναγίας της Σπηλιανής ακολουθώντας ένα αυστηρό πρόγραμμα νηστείας. Ακόμα, αυτές τις μέρες η καθεμιά δεσμεύεται να κάνει 300 μετάνοιες, γονατιστή μπροστά στην εικόνα της Παναγίας, ψέλνοντας το μοιρολόι της Μεγαλόχαρης, αλλά και αυτοσχέδιες παρακλήσεις. Παράλληλα, είναι υπεύθυνες για την καθαριότητα του χώρου και των ιερών σκευών. Ανήμερα της Παναγίας οι Νιαμερίτισσες κρατούν δίσκους με κόλλυβα και προπορεύονται της πομπής της λιτάνευσης της εικόνας από τους ιερείς, οι οποίοι την οδηγούν στο χωριό για να ευλογήσει το πανηγύρι. Οι γυναίκες αποσύρονται όταν ξεκινήσει το γλέντι με τον τοπικό χορό της «κούπας».
Η Παναγιά του Χάρου στους Λειψούς
Μια σπάνια και μοναδική εικόνα της Θεοτόκου συναντάμε στους Λειψούς. Σε αυτήν απεικονίζεται η Παναγία να κρατά τον Εσταυρωμένο, αντί για το Θείο Βρέφος, όπως συνηθίζεται. Στην εικόνα επίσης υπάρχουν κρίνα. Σύμφωνα με την παράδοση, από τον Απρίλιο του 1943 και κάθε χρόνο στα εννιάμερα της Παναγίας ανθίζουν τα κρίνα που πλαισιώνουν την εικόνα και έχουν ήδη ξεραθεί από την εορτή του Ευαγγελισμού.
Παναγία της Σερίφου ή «Ξυλοπαναγιά»
Η εκκλησία της Παναγιάς στον οικισμό Παναγιά στη Σέριφο είναι η αρχαιότερη εκκλησία του νησιού, χτισμένη γύρω στο 950 - 1000 μ.Χ. Λέγεται όμως και Ξυλοπαναγιά εξαιτίας ενός εθίμου που λάμβανε χώρα κατά τη διάρκεια του εορτασμού της, στο πανηγύρι που γίνεται το Δεκαπενταύγουστο. Σύμφωνα με το έθιμο αυτό όποιος χορέψει πρώτος με την κοπέλα του στη γέρικη ελιά της πλατείας, θα παντρευτεί μέσα στη χρονιά.
Η Κοίμηση της Θεοτόκου στον Παλαιόπυργο Πωγωνίου – Ιωάννινα
Σε θρησκευτικό επίπεδο τελείται η καθιερωμένη λειτουργία παραμονή και ανήμερα του Δεκαπενταύγουστου. Οι κάτοικοι συγκεντρώνονται στο προαύλιο της εκκλησίας και μοιράζονται τα φαγητά τους. Το βράδυ, ανήμερα της γιορτής, ακολουθούν χοροί του Πωγωνίου από τα χορευτικά συγκροτήματα της περιοχής έως το πρωί.
Τη διαφορά στον Παλαιόπυργο την κάνει όμως ένα έθιμο, εκείνο του «ντολή πασά». Ο «ντολής πασάς» είναι κάποιος από τους μεγαλύτερης ηλικίας κατοίκους που με το κρασοπότηρό του τσουγκρίζει με έναν από τους παρευρισκομένους και πίνει τρεις γουλιές. Ακολουθεί η αφιέρωση τραγουδιών σε διάφορους πιστούς, ενώ σιγά-σιγά αρχίζουν οι ευχές και οι αφιερώσεις κι από τους υπόλοιπους κατοίκους που έχουν οριστεί από τον «ντολή πασά».
Σκοπός του εθίμου είναι να συμφιλιωθούν τυχόν παρεξηγήσεις μεταξύ των χωριανών και να είναι όλοι αγαπημένοι.
Παναγία Μικροκάστρου, Σιάτιστα Κοζάνης
Οι καβαλάρηδες προσκυνητές και τα χάλκινα μουσικά όργανα με τον μοναδικό ήχο τους δίνουν άλλη διάσταση το διήμερο 14-15 Αυγούστου στα Σιάτιστα Κοζάνης.
Την παραμονή της γιορτής οι πλατείες της Χώρας και της Γεράνειας και η γειτονιά του Μπούνου γεμίζουν με τις παρέες των καβαλάρηδων προσκυνητών και των στολισμένων αλόγων τους. Το έθιμο αυτό έρχεται από την Τουρκοκρατία, και όπως γράφουν λαογράφοι, αποτελούσε μια ευκαιρία για τους σκλαβωμένους Έλληνες να δείξουν τη λεβεντιά τους και τον πόθο τους για λευτεριά. Ανήμερα της Παναγίας οι καβαλάρηδες πηγαίνουν το πρωί στο Μικρόκαστρο για να προσκυνήσουν την εικόνα της Παναγίας στο μοναστήρι. Λίγες ώρες αργότερα μπαίνουν με επιβλητικό τρόπο στη Σιάτιστα, όπου τους υποδέχονται Αρχές και λαός. Το γλέντι έχει ήδη αρχίσει. Τα χάλκινα όμως δεν σταματούν παρά πολύ αργά το βράδυ.
Η Κοίμηση της Θεοτόκου στην Όλυμπο της Καρπάθου
Η Όλυμπος, ένα από τα πιο παραδοσιακά χωριά των Δωδεκανήσων, είναι γνωστή για την αγάπη των κατοίκων της στην παράδοση. Οι λειτουργίες του Δεκαπενταυγούστου στην εκκλησία της Κοιμήσεως είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με το πένθος, που χαρακτηρίζει τη γιορτή και το ίδιο στοιχείο διατηρείται και στις εκδηλώσεις της ημέρας.
Το έθιμο του Κάτω Χορού αναβιώνει κάθε χρόνο σε κλίμα βαθιάς κατάνυξης με τους οργανοπαίχτες να παίζουν έναν αργόσυρτο ρυθμό και τους άνδρες, που έχουν ένα κομμάτι βασιλικού στο πέτο τους να τραγουδήσουν, με τη συνοδεία λαούτου και λίρας. Ο αργός χορός με το σταθερό βήμα ξεκινά με τις γυναίκες του χωριού, οι οποίες φορούν την παραδοσιακή γιορτινή φορεσιά της Ολύμπου και κρατά για ώρες.
Παναγία η Εκατονταπυλιανή στην Πάρο
Ο παλαιοχριστιανικός ναός της Εκατονταπυλιανής, βρίσκεται στην Παροικιά, την πρωτεύουσα της Πάρου και είναι από τους αρχαιότερους και καλύτερα διατηρημένους χριστιανικούς ναούς. Σύμφωνα με την παράδοση, χτίστηκε εξαιτίας ενός τάματος της Αγίας Ελένης. Πιστοί από ολόκληρη την Ελλάδα συγκεντρώνονται εδώ τον Δεκαπενταύγουστο για να προσκυνήσουν την εικόνα της Παναγίας της Εκατονταπυλιανής (17ου αιώνα) και να πάρουν μέρος στις εορταστικές εκδηλώσεις.
Μετά την καθιερωμένη περιφορά του επιταφίου, ξεκινά το μεγάλο πανηγύρι, μέχρι τις πρωινές ώρες, με παραδοσιακή μουσική, παριανό κρασί και ντόπιους μεζέδες. Την ίδια ώρα, στο λιμανάκι της Νάουσας της Πάρου η νύχτα γίνεται μέρα, όταν δεκάδες καΐκια προσεγγίζουν την προβλήτα με αναμμένα δαδιά. Οι συγκεντρωμένοι, εντυπωσιασμένοι από το θέαμα, περιμένουν την κορύφωση, με την άφιξη των «πειρατών» στο λιμάνι για την έναρξη της γιορτής με νησιώτικους χορούς, και πρώτο και καλύτερο τον Mπάλο.
Παναγία η Πορταΐτισσα στην Αστυπάλαια
Η εκκλησία της Παναγιάς της Πορταΐτισσας χτίστηκε στα μέσα του 18ου αιώνα στη Χώρα της Αστυπάλαιας. Για την ακρίβεια άρχισε να κτίζεται το 1762 από τον τυφλό Όσιο Άνθιμο από την Κεφαλονιά. Η ανέγερση κράτησε εννιά χρόνια και στη διάρκειά της η παράδοση κάνει λόγο για πολλά θαύματα. Είναι αφιερωμένη στην Παναγία την Πορταΐτισσα των της Μονής των Ιβήρων, αντίγραφο της εικόνας έφερε ο Όσιος Άνθιμος στην Αστυπάλαια. Η παράδοση μάλιστα αναφέρει πως την έβαλαν πάνω σε ξύλο και αποτυπώθηκε μόνη της η εικόνα.
Το Δεκαπενταύγουστο από νωρίς το πρωί μαγειρεύουν «λαμπριανούς», γεμιστό αρνί στον ξυλόφουρνο. Καλεσμένοι είναι όλοι οι επισκέπτες του νησιού. Πρόκειται για το λεγόμενο τραπέζι της Αγάπης. Το απόγευμα της ίδιας ημέρας πραγματοποιούνται στην παραλία του Γιαλού τα παραδοσιακά παιχνίδια «κουκάνια» με διάφορα αθλήματα και διασκεδαστικούς αγώνες.
Παναγιά της Τήνου
Γνώριμη σε όλους όσους έχουν επισκεφτεί την Παναγιά της Τήνου είναι η εικόνα του πλήθους που στριμώχνεται για να προσκυνήσει την εικόνα της Μεγαλόχαρης, καθώς και των πιστών οι οποίοι γονατιστοί από το λιμάνι του νησιού ανεβαίνουν μέχρι το Μοναστήρι.
Η εικόνα της Παναγίας της Τήνου βρέθηκε στις 30 Ιανουαρίου του 1823, έπειτα από πολλές προσπάθειες και «με την υπόδειξη της Παναγίας στη μοναχή Πελαγία», στην ιστορική Μονή της «Κυράς των Αγγέλων», στο Κεχροβούνι. Με Βασιλικό Διάταγμα του 1836 καθιερώθηκε ο εορτασμός της Παναγίας στην Τήνο να είναι οκταήμερος και να διαρκεί έως τα «εννιάμερα της Θεοτόκου», στις 23 Αυγούστου, όπου μέσα σε ατμόσφαιρα συγκίνησης, κατάνυξης και σεβασμού, ψάλλονται ύμνοι και εγκώμια, μπροστά στον επιτάφιο και την εικόνα.
Ο δρόμος που οδηγεί από το λιμάνι στο ναό του Ευαγγελισμού, όπου βρέθηκε η εικόνα, είναι η μεγαλύτερη απόδειξη της άρρηκτης σχέσης του ελληνισμού με την Ορθοδοξία.
Στην Τήνο παράλληλα με την εορτασμό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, οι Έλληνες τιμούν κι αυτούς που χάθηκαν, όταν οι Ιταλοί τορπίλισαν και βούλιαξαν την «Έλλη» μέσα στο λιμάνι του νησιού ανήμερα της Παναγιάς.
Καλή Παναγιά!
Επιμέλεια: Θεοδώρα Ξυπολίτου