Για τους περισσότερους, οι Απόκριες συνδέονται με τα μεγάλα καρναβάλια, τις παρελάσεις μεταμφιεσμένων ή τους ξέφρενους χορούς. Σε αρκετούς όμως νομούς και γεωγραφικά διαμερίσματα της χώρας ωστόσο, σώζονται έθιμα και παραδόσεις που μεταφέρονται αναλλοίωτα από γενιά σε γενιά μέχρι και τις μέρες μας. Διονυσιακού χαρακτήρα, αρχαιοελληνικής προέλευσης, με παγανιστικές επιρροές, τις περισσότερες φορές έντονα σκωπτικά και με σατυρική διάθεση, τα αποκριάτικα έθιμα ανά την Ελλάδα, συνδέονται άλλοτε με την ιστορία και τους θρύλους της περιοχής και άλλοτε πάλι αποτελούν απλώς μια αφορμή διαφυγής από την καθημερινότητα. Η προετοιμασία σε αρκετές περιπτώσεις ξεκινάει μόλις ανοίγει το Τριώδιο, ενώ κορυφώνεται πάντοτε την τελευταία Κυριακή των Αποκριών, όπου σε κάθε περιοχή στήνεται μεγάλο γλέντι μέσα από έθιμα που διαρκεί μέχρι το πρωί της Καθαρής Δευτέρας.
Κάποια από αυτά μάλιστα δεν είναι τόσο γνωστά αλλά αξίζουν την προσοχή μας. Μπορεί φέτος να μην μπορούμε να τα ζήσουμε από κοντά, ωστόσο μέσα από το αφιέρωμα του travel.eleftheriaonline έχετε την ευκαιρία να μεταφερθείτε σε αυτά έστω νοητά, βάζοντας ίσως ορισμένες επιλογές στην ατζέντα σας για τα επόμενα χρόνια.
«Το στοιχειό της Χάρμαινας» στην Άμφισσα
Η Χάρμαινα είναι μια συνοικία της Άμφισσας στην οποία ήταν για αιώνες συγκεντρωμένα όλα τα εργαστήρια που ασχολούνταν με την κατεργασία του δέρματος, τα περιβόητα Ταμπάκικα ή Ταμπακαριά. Σε πολύ μικρή απόσταση, περίπου 500 μέτρων από το ιστορικό Κάστρο της πόλης, είχαν τα εργαστήριά τους οι ταμπάκηδες που επεξεργάζονταν τα δέρματα στην ξακουστή πηγή με το νερό που είχε την ιδιότητα να προσδίδει στα δέρματα το χαρακτηριστικό στιλπνό κίτρινο χρωματισμό τους. Προστάτης των ταμπάκηδων και τρόμος για τον υπόλοιπο πληθυσμό, ήταν το «Στοιχειό της Χάρμαινας» που κάνει την εμφάνισή του στα σκαλιά της εκκλησίας του Αι – Νικόλα, συνοδευόμενο από «ντβετσικάδες», «μποτζινάκηδες», «αράπηδες», «αχυρένιους», όλα πλάσματα που αντιπροσωπεύουν ψυχές σκοτωμένων ανθρώπων που τριγυρνούν ανικανοποίητες στην περιοχή. Αυτά τα αλλόκοτα και υπερφυσικά πλάσματα κατεβαίνουν προς την πλατεία, μαζί με παρατρεχάμενα ξωτικά και ένα πλήθος δερματοφόρων και κουδουνοφόρων, για να αναμετρηθεί σε μια πάλη μέχρις εσχάτων. Η μεγάλη γιορτή της αναπαράστασης γίνεται το βράδυ του Σαββάτου, παραμονή της Κυριακής της Τυρινής και αποτελεί την κορύφωση των εορταστικών εκδηλώσεων της πόλης. Ένα γνήσιο λαϊκό γλέντι με φωτιές και παραδοσιακές μουσικές στήνεται στην πλατεία Κεχαγιά, όπου οι επισκέπτες τρώνε ζεστό πατσά, χωριάτικο ζυμωτό ψωμί, τις διάσημες ελιές Αμφίσσης, ντόπιο τσίπουρο και κόκκινο κρασί.
Βενετσιάνικος γάμος στη Ζάκυνθο
Ο «Βενετσιάνικος γάμος στο Τζάντε» είναι ένα δρώμενο εμπνευσμένο από την μακρόχρονη ιστορία των νησιών του Ιονίου. Μεταφέρει το κοινό στην εποχή των ευγενών (Κόντηδων) και των λαϊκών (Ποπολάρων), όταν οι πρώτοι με τις ακριβές φορεσιές τους απολάμβαναν την ισχύ και τα πλούτη τους και οι δεύτεροι με τη συμμετοχή τους στα κοσμικά γεγονότα της εποχής βίωναν την γενναιοδωρία των πρώτων. Το δρώμενο, αναπαριστά από το 2004 και κάθε χρόνο την περίοδο των Αποκριών τη γαμήλια τελετή στη Ζάκυνθο του 16ου αιώνα με τα έθιμα και τις παραδόσεις που έφεραν οι Βενετσιάνοι στο νησί. Στην διάρκεια του εκατοντάδες νέοι και νέες του νησιού φορούν τις πανέμορφες αρχοντικές φορεσιές εκείνης της εποχής και αποτυπώνουν με μεγαλοπρεπή τρόπο τον «Βενετσάνικο γάμο στο Τζάντε». Η μεγαλειώδης πομπή του Βενετσιάνικου γάμου, αρχίζει από τη πλατεία του Αγίου Παύλου, εκεί που παλιά άρχιζε ο πολεοδομικός ιστός της πόλης. Από εκεί διασχίζει την Λεωφόρο Αλεξάνδρου Ρώμα, και καταλήγει στην ιστορική πλατεία του Αγίου Μάρκου. Εκεί και πάνω σε περίλαμπρο πάρκο οι άρχοντες της πόλης, ο γαμπρός και η νύφη και ο λαός που ακολουθεί, υπογράφουν ενώπιον του «Νοδάρου» (συμβολαιογράφου) τα προκοσύμφωνα και ξεκινά με χορούς και τραγούδια το γαμήλιο γλέντι. Στη διάταξη της πομπής του «Βενετσιάνικου Γάμου» βρίσκονται τυμπανιστές και σημαιοφόροι. Ακολουθούν οι νεόνυμφοι και οι κοντινοί συγγενείς τους.
Το έθιμο των Φανών στην Κοζάνη
Η κοζανίτικη Αποκριά δεν είναι κάποιο έθιμο που αναβιώνει τις ημέρες του εορταστικού δωδεκαημέρου. Πρόκειται για μια ζωντανή διονυσιακή γιορτή που επαναλαμβάνεται από τους κατοίκους της τους τελευταίους τρεις αιώνες. Πυρήνας αυτής της γιορτής είναι ο Φανός. Όσα χρόνια κι αν πέρασαν, οθωμανική περίοδος, απελευθέρωση, πόλεμοι, πληθώρα δυσκολιών, όσο κι αν άλλαξε το αρχιτεκτονικό και χωροταξικό ανάγλυφο της πόλης -από τα αρχοντικά και τα χαμόσπιτα της εποχής έχουν μείνει ελάχιστα έως καθόλου στην πόλη για να θυμίζουν τον παλιό εαυτό της - η κοζανίτικη Αποκριά δεν άλλαξε, αλλά προσαρμόστηκε στο πνεύμα των καιρών, στο μέτρο των επιθυμιών και του πάθους των ανθρώπων. Το τραγούδι στο πολύ ιδιαίτερο κοζανίτικο γλωσσικό ιδίωμα κυριαρχεί και για κάποιον που δεν είναι κατάλληλα προετοιμασμένος μπορεί και να σοκάρει. Πιασμένοι χέρι χέρι, άντρες και γυναίκες γύρω από τη φωτιά λένε τραγούδια της λεβεντιάς, της αγάπης, τραγούδια του έρωτα, τραγούδια με έντονο το στοιχείο του αυτοσαρκασμού, της καθημερινής περιπέτειας των ανθρώπων αλλά και τραγούδια που οι γέροντες του Φανού λένε ότι «είναι μόνο για μεγάλους». Επαναλαμβάνουν με πάθος τα ρυθμικά τα λόγια του αρχιτραγουδιστή, όπως για παράδειγμα τις ιστορίες του παπά- Ραγκαβέλα. Οι φανοί της Κοζάνης στηρίζονται στην αυθόρμητη συμμετοχή των κατοίκων της, οι οποίοι τον ετοιμάζουν και πρωτοστατούν στο γλέντι με τα παραδοσιακά αποκριάτικα τραγούδια ή τα λεγόμενα «ξινέτροπα ή τα σκωπτικά». Οι Φανοί σε όλη την πόλη ανάβουν κατά τις 8 το βράδυ της Μεγάλης Αποκριάς, κι αμέσως οι άνθρωποι της γειτονιάς ξεκινούν το τραγούδι. Το κρασί ρέει άφθονο, οι παραδοσιακές κοζανίτικες πίτες, τα γνωστά «κιχί», κυκλοφορούν παντού και ο κύκλος γύρω απ' τη φωτιά μεγαλώνει. Μην διστάσετε να πιαστείτε χέρι χέρι στον κύκλο που σχηματίζεται αυθόρμητα γύρω από τη φωτιά και να επαναλαμβάνετε τα λόγια του αρχιτραγουδιστή. Τα υπόλοιπα θα’ρθουν μόνα τους. Είναι τόσο όμορφα δομημένη αυτή η αρχαιολατρική τελετή που δύσκολα μπορεί κάποιος να αντισταθεί. Στο τέλος θα «συλλάβετε» τον εαυτό σας να τραγουδά με πάθος όχι μόνο τα τραγούδια του Φανού, ή τα σκωπτικά που διακωμωδούν άνδρες και γυναίκες αλλά και τα «σκληρά» με τα αθυρόστομα λόγια που λέγονται τα μεσάνυκτα. Αυτή εξάλλου είναι και η πιο χαρακτηριστική στιγμή σε όλη τη διάρκεια των αποκριάτικων εκδηλώσεων στην Κοζάνη.
Οι «Μπουμπούνες» της Καστοριάς
Οι «Μπουμπούνες» είναι μεγάλες φωτιές που ανάβουν στις πλατείες της Καστοριάς. Πρόκειται για προχριστιανικό έθιμο, που επέζησε έως τις μέρες μας. Την Κυριακή της μεγάλης Αποκριάς, μικροί και μεγάλοι συγκεντρώνονται στη γειτονιά τους και ανάβουν τη φωτιά, ενώ ορχήστρες με πνευστά και χάλκινα παίζουν τοπικούς σκοπούς. Τα κεράσματα που έχουν ετοιμάσει οι άνθρωποι της γειτονιάς και το κόκκινο κρασί «δίνουν και παίρνουν», με το γλέντι να διαρκεί έως τα ξημερώματα. Οι μεγαλύτερες «μπουμπούνες» είναι της μεσαιωνικής πλατείας Ντουλτσό, της γειτονιάς του Απόζαρι, της πλατείας Ομονοίας και της γειτονιάς του παλαιού Νοσοκομείου.
Τζαμάλες στα Γιάννενα
Στις γειτονιές της πόλης των Ιωαννίνων θα ανάψουν εβδομήντα μεγάλες φωτιές, γιατί η νύχτα της Αποκριάς, παραδοσιακά, έχει τη δύναμη της φωτιάς. Με το έθιμο της Τζαμάλας στήνεται ένα ολονύχτιο πανηγύρι στις γειτονιές της πόλης, μέχρι το ξημέρωμα της Καθαράς Δευτέρας. Οι πολιτιστικοί σύλλογοι, σε συνεργασία με το Πνευματικό Κέντρο, έχουν ήδη αρχίσει τις ετοιμασίες, φροντίζουν για τα ξύλα, την άμμο και το κρασί. Μεγάλοι κορμοί δέντρων και κούτσουρα τοποθετούνται στο κέντρο της κάθε γειτονιάς μέσα σε κύκλο από ψιλή άμμο και διάμετρο τουλάχιστον 6 μέτρων. Οι φωτιές ανάβουν μόλις δύσει ο ήλιος, μετά τον εσπερινό της Κυριακής της Αποκριάς. Το γλέντι αρχίζει με κλαρίνα, χορούς, αλλά και ζεστή φασολάδα. Το τσίπουρο ρέει άφθονο και για όλους, ενώ από τις παρέες δεν λείπουν τα πειράγματα και οι ευρηματικές ατάκες. Το έθιμο έρχεται από το μακρινό παρελθόν με ιδιαίτερους συμβολισμούς. Αποτελεί μια ιεροτελεστία εξαγνισμού, στηρίζεται στην πίστη ότι η φωτιά έχει την δύναμη να διώχνει το κακό. Μέσα στο χρόνο, και ανάλογα με τις συνθήκες και τα ζητούμενα της κάθε εποχής, έχει το δικό της συμβολισμό. Επί Τουρκοκρατίας οι Γιαννιώτες έπαιρναν ειδική άδεια από τη διοίκηση της πόλης για την τέλεση του εθίμου, και ο χορός γύρω από τη φωτιά έβγαζε τον πόθο των σκλαβωμένων για τη λευτεριά.
Το έθιμο του Μπέη στη Θράκη
Έντονα σκωπτικό, με σατιρική διάθεση και θεατρικά στοιχεία, το αποκριάτικο έθιμο του «Μπέη» ή «Κιοκπέκ Μπέη», με ρίζες στα χρόνια της τουρκοκρατίας, διασώζεται μέχρι σήμερα σε αρκετά χωριά του βόρειου Έβρου, αναβιώνοντας μνήμες οικογενειακές και ιστορικές, μνήμες που αποτελούν ακόμη έναν συνδετικό κρίκο του παρελθόντος με το παρόν των Θρακών. Την Κυριακή της Τυρινής, από νωρίς το πρωί, ο «Μπέης» τούρκος αξιωματούχος, μαζί με τη σύζυγό του, τη μπέινα κι έναν ιδιόμορφο και πολυμελή θίασο με πρόσωπα που διαφοροποιούνται από χωριό σε χωριό (ο Αράπης, ένα αστείο πρόσωπο μαυρισμένο με καπνιά από τους ξυλόφουρνους που υπήρχαν στις αυλές των σπιτιών, ο Κατής, δικαστής, με τους τέσσερις ακολούθους του, ο κλητήρας, ο χωροφύλακας, ο ταμίας, ο γιατρός, η τσιγγάνα, ο αρκουδιάρης και η αρκούδα, κ.ά. όλοι άνδρες μεταμφιεσμένοι) επισκέπτονται τα σπίτια του χωριού, με πρώτο αυτό του ιερέα, με τον Μπέη να εισπράττει το φόρο που αποδίδονταν στον κατακτητή, να μοιράζει ευχές, να σατιρίζει τους πάντες και να δέχεται και ο ίδιος τα πειράγματα, τόσο της συνοδείας του, όσο και των συγχωριανών του, στους οποίους εύχεται καλή σοδειά, αλλά επιβάλλει και διάφορες ποινές. Στη σύντομη περιοδεία του ο θίασος συγκεντρώνει διάφορα κεράσματα, αλλά και σπόρους, καθώς το έθιμο συνδέεται άμεσα με την επίκληση για τη γονιμότητα της γης, τη μαγική υποβοήθηση της γης να βλαστήσει. Το απόγευμα, ο θίασος, αλλά και όλοι οι κάτοικοι του χωριού, συγκεντρώνονται στην πλατεία, όπου υπό τους ήχους της γκάιντας, του ζουρνά και του νταουλιού, γίνεται αναπαράσταση του οργώματος και της σποράς, με τον Μπέη να πετά στον αέρα σπόρους σιταριού, καλαμποκιού, βαμβακιού κ.ά. και δύο από τα μέλη του θιάσου, συχνά οι Αράπηδες, να παίρνουν τη θέση των βοδιών στο ζυγό του ξύλινου άροτρου. Το έθιμο ολοκληρώνεται με την πάλη ανάμεσα σε δύο εκ των μελών του θιάσου, όπως τον Αράπη με τον Κατή, μία πάλη που αναπαριστά την αντίσταση στον κατακτητή και με χορό όλων των παριστάμενων, άφθονο φαγητό και κρασί και κυρίως διάθεση που αρμόζει σ’ ένα αποκριάτικο γλέντι.
Καμουζέλες σε Κω, Λέρο και Σύμη
Την Κυριακή της Αποκριάς στην περιοχή γύρω από τον Κέφαλο και την Αντιμάχεια αναβιώνει το έθιμο με τις «καμουζέλες», που κρατάει εδώ και μισό αιώνα στο νησί της Κω. Οι «καμουζέλες» ή ελαφάκια, στα παλιά τα χρόνια, ήταν μασκαράδες βαμμένοι με κάρβουνα, σκεπασμένοι με χράμια (πολύχρωμες υφαντές κουβέρτες) και κραδαίνοντας την κοκάλα γύρναγαν στους δρόμους του χωριού πειράζοντας και διασκεδάζοντας τους κατοίκους. Το έθιμο, επίσης, περιλαμβάνει πλούσια παραδοσιακή μουσική, ευτράπελα, άφθονο ούζο, κρασί και παραδοσιακούς μεζέδες, ενώ αργά το βράδυ γίνεται το κάψιμο του στοιχειού. Στη Λέρο και τη Σύμη, οι Καμουζέλες γιορτάζονται με μασκαράτες και τους αυτοσχέδιους ποιητές που σκαρώνουν περιπαικτικά στιχάκια τα οποία απαγγέλλουν παιδιά ντυμένα καλογεράκια πηγαίνοντας από σπίτι σε σπίτι.
«Χέι» και «Κοντοσούβλι γίγας» στην Αμφίκλεια
Οι Απόκριες στην Αμφίκλεια μυρίζουν παράδοση και κοντοσούβλι. Το προτελευταίο Σαββατοκύριακο της Αποκριάς, η κάθε γειτονιά ανάβει τη δική της φωτιά, ενώ οι κουδουνοφόροι ξορκίζουν το κακό για να έρθει η Άνοιξη χωρίς εμπόδια. Το τριήμερο της Καθαρής Δευτέρας οι εκδηλώσεις κορυφώνονται, με το παραδοσιακό άναμμα της φωτιάς (Χέι), τόσο στις γειτονιές του χωριού, όσο και στο μεγάλο Χέϊ, στην πάνω Πλατεία του χωριού, με χορούς κουδουνοφόρων μασκαράδων, με τύμπανα και πνευστά. Την Κυριακή (της Τυρινής) παρασκευάζεται από το πρωί ένα κοντοσούβλι γίγας, μήκους 120 μέτρων, το οποίο δίνει τον τόνο, τη μυρωδιά και τη γεύση που μόνο στη Ρούμελη γνωρίζουν να δίνουν.
«Λαζάνης» στη Κύθνο
Την Κυριακή της Αποκριάς η Χώρα της Κύθνου «υποδέχεται» τον «Λαζάνη» που είναι ο βασιλιάς καρνάβαλος της Κύθνου, ενώ και στη Δρυοπίδα η Αποκριά γιορτάζεται με γλέντι γεμάτο κέφι.
Φλάμπουρο της Τιμής στην Βοιωτία
Στα Βάγια Θηβών, την Κυριακή της Τυρινής, αναβιώσει το έθιμο «Το Φλάμπουρο της Τιμής» με παραδοσιακό γλέντι, κρασί και εδέσματα, παραδοσιακούς χορούς και τραγούδια στην Κεντρική Πλατεία Βαγίων.